1. СТАРАЯ ШКОЛА Нядаўна ў нас пачалі будаваць новую цагляную школу. Месца для яе выбралі прыгожае, высокае — на цвінтары за былой царквой, у якой зараз знаходзіцца клуб. Наша настаўніца Антаніна Аляксандраўна гаворыць, што восенню мы пойдзем ужо ў новую школу, у чацвёрты клас. А пакуль мы вучымся ў старой і заканчваем трэці. Старая школа — гэта пачарнелая ад часу драўляная будыніна на высокім падмурку. Некалі трывалыя, смалістыя бярвенні сцен патрэскаліся, сям-там параслі мохам. Толькі нядаўна адрамантаваны бляшаны дах у сонечныя дні весела наблісквае новымі цынкавымі лапікамі. Каля школы выстраіліся ў рад сівыя, аджыўшыя свой век таполі. Кару з іх мы даўно аблупілі на лодачкі, і дрэвы свецяць голымі бакамі. На самай высокай сухой верхавіне пасяліўся бусел. Непадалёку ад яго гнязда бойка гамоняць задзірыстыя вераб'і. Мой бацька расказваў, што калісьці, яшчэ да рэвалюцыі, калі ён сам быў вучнем, у нашай школе знаходзілася воласць. А бабуля дык яшчэ і цяпер школу называе воласцю. Прыйдзе яна з калгаса дамоў абедаць і пачынае расказваць: — Сустрэла я сёння каля воласці Агату, што за Халімона выйшла... — Каля школы, баб,— папраўляю я. А яна толькі рукой адмахваецца: — Адкасніся, смала! Буду я табе школкаць... I зноў за свае: воласць ды воласць. Што такое воласць, я ўжо добра ведаю,— ад старых чуў. Там сядзелі валасны старшыня і пісар. Яны выцягвалі з людзей жылы і зводзілі кудысьці іхніх кароў. I яшчэ ў воласці сядзеў паліцэйскі прыстаў. Вусаты такі. 3 шабляй і бізуном. Ён сек мужыкоў дубцамі і саджаў іх у халодную. Халодная ёсць і зараз. Яна знаходзіцца якраз пад вокнамі настаўніцкай: Гэта вялізны цагляны склеп з цяжкімі дубовымі дзвярыма, на якіх заўсёды вісіць іржавы замок. Часта на перапынках мы, хлапчукі з трэцяга «Б», спускаемся па спёртых падэшвамі каменных прыступках да гэтых дзвярэй і кратаем замок — можа адамкнецца. Замок не адмыкаецца. Тады мы па чарзе заглядваем у шчыліну паміж дошак, пакрытых зеленаватай цвіллю. За дзвярыма цёмна хоць вока выкалі, адтуль патыхае сырасцю і перакіслай капустай. Але кожны з нас у той цемры штосьці бачыць — і кожны бачыць рознае. - Ш-ш-шкілет,— таямнічым шэптам паведамляе Коля Бурэц, чарнявы, з зыркімі, як у цыганёнка, вачыма, Яго дражняць Храбры Заяц. I мянушка гэтая прыліпла да яго нездарма. Аднойчы на ўроку Колю выклікалі чытаць. Ён адкашляўся і пачаў; — Храбры заяц. Кхм. Жыў у лесе заяц і ўсяго ён ба... У гэты час са столі адваліўся кавалак тынку і ўпаў проста на Колю, Увесь клас засмяяўся, а ён заплакаў. I пачаў заікацца. 3 таго часу і пайшло: Храбры Заяц ды Храбры заяц. За Колем да дзвярэй прыліпае Санька. Ён глядзіць доўга і ўважліва, засланіўшыся ад святла рукамі. Мы стаім, прытаіўшы дыханне, і чакаем, што ён скажа. Я пабойваюся, што Санька забыўся пра мяне: хутка зазвініць званок і трэба будзе бегчы ў клас, не паглядзеўшы ў шчыліну. Нарэшце Санька здаволіўся. — Шкілет-дрындулет,— насмешліва сказаў ён і аўтарытэтна дадаў: — Там ланцугі... Цяпер надышла мая чарга. Колькі я ні прыглядаўся, але ні шкілета, ні ланцугоў не ўбачыў. Аднак, каб не быць горшым за іншых, заявіў; — Ага ж... I ўсе пабеглі ў клас. Пасля ўрокаў мы зноў пайшлі глядзець халодную. На гэты раз нам пашанцавала: дзверы таямнічага склепа былі расчыпены на ўсю шырыню. Хто іх расчыніў, мы не ведаі, толькі бачылі, як школьная прыбіральшчыца цётка Мар'я цягнула цераз дарогу дзежку да калодзежа. Мы, як качаны, скаціліся па каменных прыступках. Санька першы шмыгнуў у чорны праём дзвярэй. Праз хвіліну ўнізе штосьці загрукатала, і неўзабаве пачуўся прыглушаны Санькаў голас: — У, чорт... нагарадзілі тут... Следам палез я, а потым і Коля Бурэц. Аказалася, што за дзьвярыма быў яшчэ цэментаваны ганак, якога Санька ў цемры не разгледзеў. Цяпер ён стаяу каля перакуленых начопак і збянтэжана паціраў лоб. У яго заўсёды так: не паспее адзін гуз сысці — другі наб'е. Уявіць Саньку без гузо проста немагчыма. Нічога страшнага ў халоднай мы не знайшлі: не было тут лапцугоў, якімі, на думку Санькі, прыкоўвалі змагароў за свабоду да сцяны, і тым больш не валяліся шкілеты. Над намі навісала сырая цагляная столь, нашы галасы гудзелі, як у пустой дзежцы. На падлозе валяліся старыя, разбітыя начоўкі, стаяла вядро з анучамі, якімі цётка Мар'я мые ў класах. Пад нагамі хрумсталі бульбяныя парасткі, у кутку ляжалі два качаны капусты, відаць, пакінутыя на высадку, ды некалькі пакрытых пылам бутэлек ці то з-пад газы, ці то з-пад алею. — А ўсё ж тут страшна было сядзець,— зазначыў я, калі мы выбраліся са склепа. Санька на тэта нічога не адказаў, толькі сярдзіта засоп, быццам мы вінаваты, што ён набіў сабе гуз, затое Коля з пагардай хмыкнуў: — П-падумаеш, страшна. Мой б-бацька калісьці тут сто разоў сядзеў... Ну і хвалько ж гэты Заяц. Што яму ні скажаш, ён адразу: — П-падумаеш! — Скажы яшчэ тысячу,— не сцярпеў я. У чорных зыркіх вачах Колі загарэліся сярдзітыя агеньчыкі, а кірпаты нос яшчэ больш задраўся ўгару. — Не верыш? — аб?6? 1. OLD SCHOOL Recently we have started to build a new brick school. Place for her to choose a beautiful, high - in the churchyard of the former church, which is now at the club. Our teacher Antonina Alexandrovna said that in the fall we will go in the new school in the fourth grade. In the meantime, we learn in the old and finish third. Old school - this time from the blackened wooden building on a high foundation. The once strong, resinous timber walls cracked in some places overgrown with moss. Only recently renovated tin roof on a sunny day fun nabliskvae new Zinc flaps. Near the school lined gray, exhausted their poplar. The bark from them we've been stabbed in the boat, and the trees shine naked parties. At the highest top of dry settled stork. Not far from its nest fight say quarrelsome sparrows. My father told me that once, before the revolution, when he was a student at our school was parish. A grandmother so even now calls parish school. It will come from the collective farm houses for dinner and begins to tell: - I met Agatha parish today about what happened ... for Halimon - About the school, the women - I correct. And she just shrugs his hand: - Adkasnisya resin! I'll I'll school ... I go again: yes town parish. What is the parish, I know well - the old heard. There were parish chairman and clerk. They pulled out of the veins of people and drove much of their cows. I sat back in the parish police constable. A mustachioed. 3 sword and whip. He s men rods and planting them in the cold. Cold is now. It is located just under the windows of the teaching: This is a huge brick cellar with heavy oak doors, which always hangs rusty lock. on the variable part of we boys from the third "B", get down on the soles of suffocating the stone steps to the door and wag castle - can will unlock. Castle can not be opened. Then we in turn look into the gap between the boards covered with greenish mold. Behind the door is dark even pitch dark, there emanates damp and sour cabbage. But each of us in that darkness is something to see - and one sees different things. - Shh-skeleton - a mysterious whisper tells Nick Burets, black-haired, with bright, both in tsyganёnka eyes, his teasing Brave Rabbit. I nickname that stuck to him in vain. One day in class Kohl called read. He cleared his throat and started; - Brave rabbit. Ahem. He lived in the woods and around the hare he ba ... At this time, the ceiling fell off a piece of plaster and fell right on Kohl whole class laughed, and he began to cry. I began to stutter. 3 at the time and went: Brave Brave Hare Hare yes. For Nicky to the door sticks Sanka. He looks long and hard, zaslanivshysya from light arms. We stand prytaivshy breath, and look forward to what he says. I fear that Sanka has not forgotten me tingle quickly call and have to run to class without looking through the crack. Finally Sanka satisfied. - Skeletal dryndulet - ironically he said authoritatively, and added: - There's a chain ... Now it was my turn. However much I watched, but no skeleton or chain saw. However, not to be worse than others, he said; - Why ... I all ran into the classroom. After school, we went to see the cold again. This time we were lucky: the door of the mysterious crypt were raschypeny the entire width. Who opened them, we do not know, just we saw the school cleaner Aunt Mary dragged across the tub to the well. We like cabbage, rolled down the stone steps. Sanka first slipped into the black doorway. A minute later, at the bottom of something rattled, and soon I heard the muffled voice of Sanka: - In the hell ... we pile up here ... Following reached me, and then Kohl Burets. It turned out that the door was still tsementavany porch, which Sanka in the dark could not see. Now he was standing near the overturned nachopak embarrassed and rubbed his forehead. He's always like this: one does not have time to leave a bump - the second will stuff. Present Sanka without lumps is simply impossible. Nothing wrong with the cold we did not find: laptsugov was not here that, according to Sanka, chained freedom fighters against the wall, and especially not lay the skeletons. Above us hung wet brick ceiling, our voices buzzed like an empty barrel. The floor is littered with old, broken nights, bucket stood with rags that Aunt Mary washes in classes. Underfoot hrumstali potato sprouts in the corner were two cabbages, apparently left on the landing, and a few dusty bottles whether out of kerosene, or out of oil. - And yet here is terrible to sit, - I said, when we got out of the basement. Sanka it did not answer, just snorted angrily, as if we are guilty, that he filled his bump, but Nick scornfully snorted: - P-think, scared. My father had once sat here a hundred times ... Well, is this braggart Hare. What does he say no, it immediately: - P-think! - Say a thousand - I could not resist. The fast black eyes lit up Kohli angry sparks and a snub nose rode up even further upwards. - Do not believe me? - About 6?